Kto i na jakich warunkach może zostać opiekunem prawnym dziecka, którego rodzice wrócili do Ukrainy?

Aktualizacja: 03.02.2023

Odpowiadając na zadane pytanie przede wszystkim należy wskazać, że pozostawienie dziecka przez rodzica może rodzić daleko idące konsekwencje w sferze władzy rodzicielskiej i wychowania dziecka.

W znakomitej większości przypadków dziecko pozostawione bez opieki objęte zostanie systemem pieczy zastępczej tak instytucjonalnej np. placówka socjalizacyjna jak i  rodzinnej. Zgodnie z art. 112 (1) ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie jego potrzeb, należą do rodziny zastępczej, prowadzącego rodzinny dom dziecka albo kierującego placówką opiekuńczo-wychowawczą, regionalną placówką opiekuńczo-terapeutyczną lub interwencyjnym ośrodkiem preadopcyjnym, w pozostałym zakresie o ile sąd nie postanowi inaczej władza rodzicielska pozostaje przy rodzicach. Rodzic dziecka umieszczonego w systemie pieczy zastępczej nie będzie mógł decydować  o wychowaniu ani reprezentować dziecka w bieżących sprawach oraz pobierać na nie świadczeń. 

Wprowadzenie dziecka do systemu pieczy zastępczej nie nastręcza trudności natomiast odzyskanie dziecka z tego systemu to już trudna i karkołomna praca – trzeba będzie o dziecko walczyć i tłumaczyć się tak przed sądem, MOPS jak i możliwe, że kuratorem, że jest się gwarantem prawidłowej opieki nad małoletnim.

W praktyce Instytucja pieczy zastępczej jest najczęściej stosowana w przypadku dzieci nie będących obywatelami Polski. Zdanie to choć może niefortunnie brzmieć jest prawdziwe. Należy bowiem wskazać, że umieszczenie dziecka bez opieki rodzica (opiekuna prawnego) w systemie pieczy zastępczej nie wymaga przeprowadzenia trudnych i długotrwałych procedur z zakresu stosowania np. prawa ojczystego dziecka w przypadku pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej- dzieci w systemie pieczy zastępczej nie są dziećmi, których rodzice zostali pozbawienia władzy rodzicielskiej.

Istnieje także instytucja opiekuna. Podstawową przesłanką ustanowienia opieki jest niepozostawanie dziecka pod władzą rodzicielską- rodzice są jej pozbawieni mocą postanowienia sądu lub są oni nieznani. Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, którym jest wydział rodzinny i dla nieletnich sądu rejonowego, na obszarze działania, którego małoletni ma miejsce zamieszkania bądź pobytu. Opiekunem powinna być osoba wyznaczona przez ojca lub matkę, którzy mieli jeszcze w tym czasie możliwość sprawowania opieki nad dziećmi. Jeżeli nie ma takiej osoby, opiekunem powinna zostać osoba spokrewniona z małoletnim. W przypadku rodzeństwa opieka nad nim powinna być w miarę możliwości sprawowana przez tę samą osobę.

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa wprowadziła instytucję opiekuna tymczasowego (art. 25). Opiekun taki będzie ustanawiany dla dzieci obywatelstwa Ukraińskiego, które przybyły do Polski po 24.02 i które pozostają na tym terytorium bez opieki osoby dorosłej odpowiedzialnej za nie zgodnie z prawem obowiązującym w Polsce. Opiekun tymczasowy będzie upoważniony do reprezentowania małoletniego oraz sprawowania pieczy nad jego osobą i majątkiem. Przepisy specustawy nie mówią nic o pozbawianiu rodzica władzy rodzicielskiej, wobec czego wydaje się, że odpowiednio będzie stosowany przywołany wyżej art. 112 (1) ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Podsumowując należy wskazać, że polskie przepisy w zakresie ustanowienia opiekuna prawnego są takie same dla każdego dziecka czy to obywatela polskiego czy to dziecka nie posiadającego takiego obywatelstwa ( z wyjątkiem instytucji opiekuna tymczasowego).

W aspekcie zadanego pytania należy wyjaśnić jakie są różnice miedzy rodziną zastępczą, opiekunem prawnym a  opiekunem tymczasowym (szczególny rodzaj opiekuna ustanowiony przepisami ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa).

Rodzina zastępcza jest to instytucja wprowadzona ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Pieczą zastępczą w formie rodzinnej obejmowane są dzieci, które z jakichkolwiek powodów nie mają zapewnionej opieki przez rodziców. W przypadku rodziny zastępczej prawa rodzicielskie są ograniczone, czyli każda ważniejsza decyzja dotycząca dziecka (  wybór szkoły czy wyjazd za granicę) musi być zatwierdzona przez rodzica biologicznego i poparta jego zgodą na to. 

Opieka prawna jest instytucją opisaną w ustawie Kodeks rodzinny i opiekuńczy. 

Sąd opiekuńczy ma obowiązek ustanowić opiekę nad dzieckiem jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska bądź są oni nieznani. Opiekunem powinna być osoba wyznaczona przez ojca lub matkę, którzy mieli jeszcze w tym czasie możliwość sprawowania opieki nad dziećmi. Jeżeli nie ma takiej osoby, opiekunem powinna zostać osoba spokrewniona z małoletnim. W przypadku ustanowienia opiekuna prawnego rodzice biologiczni są najczęściej pozbawieni zupełnie praw do opieki nad dziećmi bądź są nieznani. Daje to dużo większe pole opiekunowi na wpływ na życie dziecka.

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa  umożliwia ustanowienie przez sąd tzw. opiekuna tymczasowego dla dzieci (które spełniają warunki z ustawy, czyli przeszły przez granicę ukraińsko-polską od 24 lutego 2022 r. i są obywatelami Ukrainy). Opiekun taki będzie miał uprawnienia zbliżone do opiekuna prawnego, będzie jednak pod kontrolą OPS lub innej jednostki samorządowej, a na część decyzji w ważniejszych sprawach dziecka będzie musiał uzyskać zgodę sądu.

Włączenie dziecka w system instytucjonalnej pieczy zastępczej następuje niejako z automatu- na wniosek dyrektywa placówki. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku woli ustanowienia spokrewnionej rodziny zastępczej, opiekuna tymczasowego czy też opiekuna, których ustanowienie może nastąpić na wniosek. Jeśli na terytorium Polski jest ktoś z rodziny kto mógłby pełnić funkcję tymczasowej rodziny zastępczej, opiekuna tymczasowego lub opiekuna prawnego, to przygotowując wniosek do sądu należy szeroko uzasadnić  przyczyny pozostawienia dziecka pod opieką innych osób, tak aby pokazać Sądowi, że pozostawienie dziecka w Polsce podyktowane jest szczególnymi okolicznościami – to w późniejszym czasie może uchronić nas od trudów i problemów z odzyskaniem dziecka i to bez nadzoru MOPS lub Kuratora. Wniosek składa się do sądu właściwego ze względu na miejsce pobytu lub zamieszkania dziecka.

Jednocześnie należy wskazać, że osoba chcąca zaopiekować się dzieckiem musi mieć nieposzlakowaną opinię i dawać gwarancje prawidłowej opieki nad dzieckiem w szczególności:

-musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych oraz

– nie może być pozbawiona praw publicznych,

– nie może być pozbawiona władzy rodzicielskiej,

– nie była skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim,

– nie orzeczono wobec niej  zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązku powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu.